(Η εργασία αυτή έχει δημοσιευθεί στην ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ)
Η
διαλεκτική προσέγγιση του όντος προήλθε ιστορικώς από την πνευματική και
πολιτική εξέλιξη στις αρχαίες ελληνικές πόλεις του 5ου αιώνα π.Χ. Κατά πρώτον η Διαλεκτική νοούνταν ως η τέχνη του
διαλόγου με βάση τις ερωτήσεις και απαντήσεις. Ήταν δηλαδή μία άποψη ή μορφή
της Ρητορικής τέχνης αναγκαίας στον χώρο της αναπτυσσόμενης πολιτικής
κοινωνίας.
ΖΗΝΩΝ Ο ΕΛΕΑΤΗΣ
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι πρώτος ο Ζήνων ο Ελεάτης
ανακάλυψε την διαλεκτική [Σεξτ. Εμπειρ.,
Μαθ. 7 {Λογ.} 6-7]. Όμως, τα ουσιαστικά πρωτεία, ενδεχομένως ο ίδιος ο όρος,
και, εν πάσει περιπτώσει, η καθιέρωση και ο
εμπλουτισμός της έννοιας αυτής οφείλεται στον Πλάτωνα. Στα Μετά τα Φυσικά
[987β, 36-37] ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι "οι γαρ πρότεροι διαλεκτικής
ου μετείχον". Επειδή το κείμενο αναφέρεται στη
σχέση Πλάτωνος-Πυθαγορείων, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ο Σταγιρίτης δεν περικλείει τον Ζήνωνα τον Ελεάτη στην κατηγορία αυτή, τουλάχιστον ως προς την αρχική
μορφή της διαλεκτικής μεθόδου, δηλαδή της μορφής εκείνης του λόγου, όπου
γίνεται χρήση λεκτικών επιχειρημάτων για την προσδιορισμό και την απόδειξη του
ζητουμένου. Ο Ζήνων ο Ελεάτης, επιδιώκοντας να
ισχυροποιήσει την φιλοσοφία του Παρμενίδου, ανέπτυξε μιά σειρά επιχειρημάτων αναιρετικών της κοινής αντιλήψεως
για την πολλαπλότητα και την κίνηση. Mε τον τρόπο
αυτόν ο Ζήνων επιχειρούσε να βγάζει αντιφατικά συμπεράσματα από τις υποθέσεις
και θεωρίες των αντιπάλων και επικριτών της παρμενίδειας
φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, στην κριτική παρατήρηση ότι η παρμενίδεια
άποψη περί του αδυνάτου της κινήσεως είναι εσφαλμένη, ο Ζήνων προσπαθούσε να
αποδείξει ότι η αντίθετη άποψη είναι αντιφατική. Όπως παρατηρεί ο Βurnet, "Τα επιχειρήματα του Ζήνωνος δεν είναι απλοί σοφισμοί". Αποτελούν την απαρχή μιάς
διανοητικής πορείας, που καταυγάστηκε και
διαιωνίσθηκε μέσα από την δύναμη του πλατωνικού λόγου.
ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
Ουσιαστικός πατέρας της Διαλεκτικής είναι ο Πλάτων, ο οποίος
επηρεάσθηκε από τον μεγάλο δάσκαλό του Σωκράτη. Όπως προκύπτει από τα
Ξενοφώντος Απομνημονεύματα {ΙV, 5, 12}, ο Σωκράτης
είχε χρησιμοποιήσει πρώτος την διαιρετική μέθοδο, την οποία ανέπτυξε περαιτέρω
ο Πλάτων στον "Σοφιστή",
στηριζόμενος στο ρήμα "διαλέγω",
με τα λόγια "και το διαλέγεσθαι ονομασθήναι εκ του συνιόντας κοινή βουλεύεσθαι
διαλέγοντας κατά γένη τα πράγματα". Όμως, ο όρος Διαλεκτική προκύπτει
τόσο από το "διαλέγω", όσο
και από το "διαλέγομαι".
Και ο Πλάτων μέχρι την ώριμη ηλικία του αντιμετωπίζει την
διαλεκτική μέθοδο κυρίως -αλλά όχι μόνο- κάτω από το πρίσμα του
"διαλέγομαι". Ήδη στον "Κρατύλο" {390 C} η Διαλεκτική είναι
η μέθοδος των ερωτήσεων και απαντήσεων, "...τον
δε ερωτάν και αποκρίνεσθαι επιστάμενον
άλλο τι συ καλείς ή διαλεκτικόν;"
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο κύριες πλατωνικές προσεγγίσεις της
διαλεκτικής: α} Διαλεκτική μέθοδος προς γνώση του όντως όντος {διαλέγομαι}. Στο
μεγαλειώδες έργο του Πλάτωνος "Πολιτεία" επισημαίνονται διάφορα
ενδιαφέροντα χωρία, τα οποία αποδίδουν τις διάφορες αποχρώσεις της έννοιας της
Διαλεκτικής. Τα σημαντικότερα είναι τα εξής : -{ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ζ' 534 Ε} "...ερωτάν τε και αποκρίνεσθαι...διαλεκτική...και
ουκέτι άλλο τούτου μάθημα ανωτέρω ορθώς αν επιτίθεσθαι..."
Το χωρίο αυτό τοποθετεί την
Διαλεκτική στην κορυφή των μαθημάτων και κατ' επέκτασιν
των επιστημών.
- {533 C-D} "...η διαλεκτική μέθοδος μόνη ταύτη
πορεύεται, τας υποθέσεις αναιρούσα, επ' αυτήν την αρχήν, ίνα βεβαιώσηται..."
Σε αντιδιαστολή προς τις
μαθηματικές επιστήμες, η διαλεκτική είναι μέθοδος που αναιρεί, υπερβαίνει τις
επιστημονικές υποθέσεις, τα αναπόδεικτα αξιώματα, προχωρώντας στην ίδια την
αρχή του όντος.
-{534 Β} "...και διαλεκτικόν καλείς τον λόγον εκάστου λαμβάνοντα της ουσίας ;"
Στο χωρίο αυτό αναγνωρίζεται
ως διαλεκτικός λόγος εκείνος που γνωρίζει την ουσία.
-{537 D} "...σκοπείν τη του διαλέγεσθαι
δυνάμει βασανίζοντα, τις ομμάτων και της άλλης αισθήσεως δυνατός μεθιέμενος επ' αυτό το ον μετ'
αληθείας ιέναι..."
Εδώ αποκαλύπτεται ο πυρήνας
της μεθόδου: πορεία προς το ίδιο το ον με την βοήθεια της αλήθειας και χωρίς
την βοήθεια των αισθήσεων και γενικότερα της αισθητικής εμπειρίας.
- {511 Β} "...αυτός ο
λόγος άπτεται τη του διαλέγεσθαι δυνάμει, τας
υποθέσεις ποιούμενος ουκ αρχάς, αλλά τω όντι
υποθέσεις, οίον επιβάσεις τε και ορμάς, ίνα μέχρι του
ανυποθέτου επί την του παντός αρχήν ιων, αψάμενος αυτής, πάλιν αυ εχόμενος των εκείνης εχομένων, ούτως επί τελευτήν καταβαίνη, αισθητών παντάπασι ουδενί
προσχρώμενος, αλλ' είδεσιν αυτοίς δι' αυτών εις αυτά, και τελευτά εις είδη".
Ο έσχατος σκοπός της
Διαλεκτικής είναι η θεώρηση των υποθέσεων όχι ως αρχών, αλλά ως πραγματικών
υποθέσεων, ώστε να ανυψωθεί ο {καθαρός θα λέγαμε} λόγος μέχρι την αρχή του
παντός, που βρίσκεται πέρα από τον χώρο των υποθέσεων. Αφού έλθει ο λόγος σε
επαφή με την αρχή αυτή, προχωρεί καθοδικώς, χωρίς να χρησιμοποιήσει την
αισθητική εμπειρία, αλλά μόνο τα είδη για να καταλήξει σε είδη. Επομένως,
αποφεύγεται έτσι το αντικείμενο της εμπειρίας και ο νους ασχολείται με την
πραγματικότητα, που συνίσταται πρωτίστως στα είδη {ιδέες}.
Είναι αξιοσημείωτο ότι στην
Πολιτεία η διαλεκτική λαμβάνει την μορφή μόλις ενός εσωτερικευμένου
διαλόγου, απομακρυνόμενη από την μορφή του εξωτερικού
διαλόγου στη βάση ερωτήσεων και απαντήσεων, όπως παρατηρεί και ο Κ.
Δεσποτόπουλος {σελ.142}.
Τελικώς, η Διαλεκτική ανάγεται
στον τρόπο και την γνώση της αρχής του όντος. Χαρακτηριστικώς, ο Πλάτων στον ΦΙΛΗΒΟ {58a} αποκαλεί την Διαλεκτική "την περί το ον και το όντως και το κατά ταυτόν αεί πεφυκός γνώσιν". Είναι το μέσo
για να καταλάβουμε την ουσία των όντων! Είναι το σημαντικότερο σημείο της
φιλοσοφίας, είναι οντολογία.
β} Μέθοδος διαιρέσεως των
γενών {διαλέγω}.
Η άλλη μεγάλη προσέγγιση της
Διαλεκτικής εκ μέρους του Πλάτωνος βασίζεται στο ρήμα "διαλέγω", το
οποίο παραπέμπει στον διαχωρισμό, την διαίρεση, την συναγωγή, την σύνδεση, την
τομή, την σύμπλεξη... Χαρακτηριστικά χωρία είναι τα
ακόλουθα:
-{ΠΟΛΙΤΕΙΑ 454 Α} "...κατ'
είδη διαιρούμενοι..."
-{ΣΟΦΙΣΤΗΣ 253 D} " Το κατά γένη διαιρείσθαι
και μήτε ταυτόν είδος έτερον ηγήσασθαι μήτε έτερον ον
ταυτόν μων ου της διαλεκτικής φήσομεν
επιστήμης είναι; "
-{224 C} " Ίθι νυν συναγάγωμεν
αυτό..."
-{268 C} "Oυκούν συνδήσομεν
αυτού, καθάπερ έμπροσθεν, τούνομα
συμπλέξαντες από τελευτής επ'αρχήν."
-{ΦΑΙΔΡΟΣ 277 Β} "...ορισάμενός
τε πάλιν κατ' είδη μέχρι του ατμήτου τέμνειν επιστηθή..."
Η κορύφωση της νέας
διαλεκτικής αντιλήψεως του Πλάτωνος βρίσκεται στον Σοφιστή, με την εισαγωγή της διαιρετικής μεθόδου, σε συνδυασμό με
την θεωρία της κοινωνίας των πέντε μεγίστων γενών. Από το χωρίο 218 Ε έως το
Παράδειγμα της διαιρετικής
διαλεκτικής μεθόδου:
TEΧΝΗ
Ποιητική-ΚΤΗΤΙΚΗ
Μεταβλητική-ΧΕΙΡΩΤΙΚΗ
Αγωνιστική-ΘΗΡΕΥΤΙΚΗ
Αψυχοθηρική-ΖΩΟΘΗΡΙΚΗ
Πεζοθηρική-ΕΝΥΓΡΟΘΗΡΙΚΗ
Ορνιθευτική-ΑΛΙΕΥΤΙΚΗ
Ερκοθηρική-ΠΛΗΚΤΙΚΗ
Πυρευτική-ΑΓΚΙΣΤΡΕΥΤΙΚΗ
Τριοδοντία-ΑΣΠΑΛΙΕΥΤΙΚΗ
Καθίσταται φανερό ότι η μέθοδος αυτή ενέχει ορισμένα στοιχεία
αυθαιρεσίας, {π.χ. η πυρευτική είναι και ερκοθηρική}, διότι προϋποθέτει ότι είναι δυνατή η διαίρεση
κάθε έννοιας δια του αριθμού δύο, σε δύο μόνο πραγματικά είδη. Είναι άλλο η
διαίρεση σε "μέρη" από την διαίρεση σε "είδη", όπως
χαρακτηριστικώς επισημαίνει ο Πλάτων στον Πολιτικό {263 β}, "...Είδος τε και μέρος έτερον αλλήλων
είναι...".
Πάντως, η μέθοδος οφείλει να ακολουθεί ακριβείς κανόνες και να
είναι εξαντλητική. Αυτό είναι και το νόημα του χωρίου του Φαίδρου
277β "...μέχρι του ατμήτου..."
Είναι σ' αυτό το σημείο που ο Πλάτων προσεγγίζει τον Δημόκριτο!
Η διαιρετική διαλεκτική
μέθοδος συμπληρώνεται στον Σοφιστή με την νεωτεριστική θεωρία του Πλάτωνος περί
της κοινωνίας των πέντε μεγίστων γενών. Κατ' αυτήν αναθεωρείται, κατά μία
άποψη, η παλαιότερη αντίληψή του -επηρεασμένη από τον Παρμενίδη-, η οποία
στηριζόταν σε μία μάλλον στατική αντίληψη του όντος. Κατά λέξη ο Πλάτων
καταφέρεται κατά των "φίλων των
ειδών" {248 Α επ.} και ο όρος συμπεριλαμβάνει κάθε φιλοσοφία που
παραδέχεται ότι η ψυχή επικοινωνεί μέσω του λογισμού "...προς την όντως ουσίαν, ην αεί κατά ταυτά ωσαύτως έχειν..."
Η αρχική καινοτομία βασίζεται στην επαναστατική σύλληψη της ιδέας "...ορίζειν
τα όντα, ως έστιν ουκ άλλο τι πλην δύναμις." {247 Ε}.
Ο δυναμικός ορισμός του όντος
συνεπάγεται ότι κάθε τι που έχει από την φύση του την δύναμη είτε να ενεργεί
πάνω σε κάτι άλλο είτε να παθαίνει από κάτι άλλο, όσο μικρό κι αν είναι αυτό,
έστω και μία φορά, πρέπει να του αποδοθεί το γνώρισμα του όντος. Αν και αυτή η
σύλληψη δεν βρήκε την συνέχεια που θα ανέμενε κανείς από έναν γόνιμο νου, όπως
αυτού του Πλάτωνος, εν τούτοις η δυναμική προσέγγιση του όντος συνάδει προς την
άλλη θεωρία του περί κοινωνίας των πέντε μεγίστων γενών. Στα πλαίσια της
διευρυνόμενης αντιλήψεως της πραγματικότητας εκ μέρους του Πλάτωνος, ήταν
φυσικό να αποδεχθεί ο φιλόσοφος την δυνατότητα επικοινωνίας των όντων μεταξύ
τους. Και για τον Πλάτωνα τα όντως όντα είναι τα είδη, οι ιδέες. Στον Σοφιστή
οι γενικότερες ιδέες τείνουν να λάβουν το νόημα των γενικών εννοιών. Ο Πλάτων
επισημαίνει και περιορίζεται σε πέντε μόνο μέγιστα γένη:
ΟΝ - ΣΤΑΣΙΣ - ΚΙΝΗΣΙΣ - ΤΑΥΤΟΝ - ΕΤΕΡΟΝ
Ο ρόλος της Διαλεκτικής είναι πλέον η διάκριση των ειδών, ώστε, για
παράδειγμα, να μην ταυτίζονται τα έτερα, αλλά και να μπορεί να επισημάνει
κανείς με ποιον τρόπο ένα ον επικοινωνεί με άλλα, καθώς ταυτοχρόνως παραμένει ο
εαυτός του {253 D, E}, "...δραν μιάν ιδέαν δια πολλών, ενός εκάστου κειμένου χωρίς...
"
Η "στάσις" και η "κίνησις" αντιφάσκουν μεταξύ τους, διότι δεν μπορούν να
συνυπάρξουν {254 D},"...φαμέν αυτοίν αμίκτω
προς αλλήλω..." Αλλά το "ον" μπορεί να ανακατευθεί με την
"στάσιν"
και την "κίνησιν"
{254 D}, "Το δε γε
ον μικτόν αμφοίν..." Στο
"ταυτόν" μετέχουν όλα τα
όντα, διότι όλα είναι ο εαυτός τους, άρα μετέχουν στο "ταυτόν" {256 Α}, "Αλλά μην αυ
πη γ' ην ταυτόν δια το μετέχειν αυ
πάντ' αυτού." Το "έτερον" διαπερνά όλα τα άλλα είδη, διότι το καθένα είναι
διαφορετικό από τα άλλα, καθώς μετέχει στην ιδέα του "ετέρου" {256
Ε}, "...εν έκαστον γαρ έτερον είναι
των άλλων ου δια την αυτών φύσιν, αλλά δια το μετέχειν της ιδέας του θατέρου."
Η κοινωνία των γενών έχει
ενδιαφέρουσες συνέπειες. Όπως παρατηρεί ο Πλάτων, όταν λέμε "μη ον",
δεν λέμε ότι κάτι είναι αντίθετο στο ον, αλλά ότι είναι "έτερον" {257
Β}, "Οπόταν το μη ον λέγωμεν, ως έοικεν, ουκ εναντίον
τι λέγομεν του όντος, αλλ'
έτερον μόνον."
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Πλάτων
χαρακτηρίζει ποικιλοτρόπως την Διαλεκτική. Όπως παρατηρεί ο Κ. Δεσποτόπουλος
{σελ. 137}, στα πλατωνικά κείμενα η Διαλεκτική χαρακτηρίζεται ως μέθοδος,
δύναμις, επιστήμη, πορεία, διάλεκτος, διαλέγεσθαι,
τέχνη, πραγματεία...
Η εκ μέρους του Πλάτωνος ανάπτυξη
της Διαλεκτικής ως της σπουδαιοτάτης των επιστημών,
υπήρξε καταλυτικός παράγοντας για την καλλιέργειά της, ως μεθόδου πλέον, από
πολλούς φιλοσόφους μέχρι την εποχή μας. Αλλά άλλοι μεν, όπως ο Αριστοτέλης,
είδαν μία διαφορετική λειτουργία στην Διαλεκτική, και άλλοι, όπως ο HEGEL της προσέδωσαν ένα εξελιγμένο νόημα.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
Κατά τον Jean Bernhard
{όρα Chatelet, Α, σελ.120},
ο οποίος ομιλεί κάτω από το αριστοτελικό πρίσμα, ο Πλάτων, πλησιάζοντας πάρα
πολύ στην Πολιτεία την διατύπωση της αρχής της αντιφάσεως, δεν κατάφερε να
διακρίνει το είναι της ουσίας από το είναι των συμβεβηκότων,
όπως πρώτος το πέτυχε ο Αριστοτέλης. Και δεν το κατάφερε, διότι αναγάγοντας όλα τα πραγματα σε μιάν ενότητα, δεν μπορούσε παρά να παραβεί την αρχή της αντιφάσεως,
αποδεχόμενος αντιφάσεις μέσα στο ον.
Η κοινωνία των γενών, που η
έννοιά της συνεπαγόταν την σύγχυση του ταυτόν και του έτερον, του ενός και των
πολλών, του όντος και του μη όντος, κατά βάθος σημειώνει την νίκη του σοφιστή
μέσα στον ομώνυμο διάλογο. Τα μεγάλα γένη του Σοφιστού, καθώς τίθενται όλα στο
ίδιο επίπεδο, αλληλοσυσχετίζονται χωρίς καμιά
διάκριση ουσίας και συμβεβηκότος. Όσο για το ον, που
είναι ένα από αυτά τα γένη, εγκλωβίζεται σε μια και μόνο σημασία παρμενίδειας εμπνεύσεως. Έτσι, οι αντιφάσεις ήταν
αναπόφευκτες παρά την αναγωγή τού μη όντος στο έτερον.
Η κριτική του Bernhard είναι μόνο εν μέρει δικαιολογημένη. Ναι μεν ο
Πλάτων δεν διέκρινε μεταξύ ουσίας και συμβεβηκότος
-και αυτό υπήρξε σοβαρό κενό στην φιλοσοφία του- αλλά από την άλλη πλευρά ο
Πλάτων όχι αδικαιολογήτως παραδέχεται την υπέρβαση της κοινής λογικής, όταν η
αντίφαση νοείται ως αντίθεση. Διότι τότε κάτι μπορεί ταυτοχρόνως να είναι και
να μην είναι κάτι άλλο, όπως με διαλεκτική δεινότητα παρουσιάζεται το θέμα στον
Σοφιστή. Είναι αυτή ακριβώς η πλευρά
της πλατωνικής φιλοσοφίας που έμελλε να συγκινήσει τον Hegel
και όλους τους νεώτερους διαλεκτικούς.
Ο Bernhard
επισημαίνει το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι το ον δεν είναι γένος,
διότι αν ήταν, -και αυτό πίστευε ο Πλάτων-, θα περιελάμβανε διαφορές.
Προσπαθώντας να κάνουμε το ον γένος, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να "ανακατέψουμε και να εξαφανίσουμε όλον
τον πλούτο των διαφορών, όλες τις δομές του κόσμου".
Όπως παρατηρεί ο Δ. Κούτρας
{σελ. 7}, ο Αριστοτέλης συμπληρώνει την Αναλυτική και την αποδεικτική μέθοδο με
την Διαλεκτική. "Το έργο της
Διαλεκτικής...συνίσταται στο να μας δείξει "ον δει τρόπον τας προτάσεις
εκλέγειν" {Αναλ.Πρ.Α30,46α 28-29}, τον τρόπο δηλαδή που ο άνθρωπος
διαλέγοντας τις προτάσεις των διαλεκτικών συλλογισμών συνάγει συμπεράσματα που
ισχύουν πάντοτε ή ως επί το πολύ". Κατά τον Δ. Κούτρα {σελ. 9} η
Διαλεκτική "...με την επινοητική της
ικανότητα χρησιμοποιώντας την απορία και την επεξεργασία δια του ελέγχου αντιφασκουσών απόψεων, θεμελιώνει τις ίδιες τις αρχές της
πρώτης φιλοσοφίας. Η θεμελίωση αυτή είναι μία έμμεση δικαιολόγηση...Η
Διαλεκτική εξάλλου κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι επιστήμη...Ως γενική
επινοητική μέθοδος αποτελεί τον μοναδικό δρόμο που οδηγεί προς τις αρχές...
"{ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ-Ιούνιος 1990}.
Και ο Κ. Δεσποτόπουλος
συμφωνεί με την άποψη του Δ. Κούτρα, ότι ο Αριστοτέλης έδωσε στην Διαλεκτική
διαφορετικό νόημα απ' ό,τι στον Πλάτωνα {σελ.20, παραπέμπει στα Μετά τα Φυσικά
1004b 23-27}. Πράγματι στο κείμενο αναφέρεται η φράση "...έστι δε η διαλεκτική πειραστική περί ων η φιλοσοφία γνωριστική..."
Για τον Αριστοτέλη η Διαλεκτική είναι μόνο μέθοδος και όχι επιστήμη, όπως
πίστευε ο Πλάτων. Θα ήταν δυνατόν να ισχυρισθούμε ότι η διαλεκτική μέθοδος
χρησιμεύει εκ παραλλήλου με τις γνωστές επιστημονικές μεθόδους της επαγωγής,
παραγωγής και αναζητήσεως των αιτίων. Η Επιστήμη οφείλει να θέτει αναπόδεικτες
υποθέσεις και αξιώματα, των οποίων την αλήθεια δεν μπορεί να στοιχειοθετήσει.
Όμως, η Διαλεκτική είναι σε θέση, ακριβώς επειδή είναι μία γενική επινοητική
μέθοδος, να προσεγγίσει, να αναλύσει και να φωτίσει το θέμα της θέσεως και
αναγνωρίσεως των "αναπόδεικτων υποθέσεων". Κατ' αυτόν τον τρόπο η
Διαλεκτική είναι χρήσιμη ως συμπληρωματική μέθοδος στην επιστημονική
προσπάθεια, όταν ακριβώς δεν χρησιμοποιείται με σκοπό να εξουδετερώσει τις
γνήσιες επιστημονικές μεθόδους ή να επιβάλει κάποιο ιδεολογικό πρότυπο στην
επιστημονική κοινότητα.
Η ΣΤΩΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ
Οι Στωικοί χρησιμοποίησαν τον όρο "Διαλεκτική" για να
αναφερθούν σε θέματα λογικής. Διαιρούσαν τον Λόγο σε Ρητορική και Διαλεκτική.
Στην Διαλεκτική προσάρμοζαν την θεωρία των κριτηρίων και των ορισμών. Ξεχώριζαν
επίσης την θεωρία τους για το "σημαίνον"
και την θεωρία τους για το "σημαινόμενον".
Χαρακτηριστικώς, ο Διογένης
Λαέρτιος { VII 41,42 - Arnim B 18,22-27} αναφέρει "το δε λογικόν
μέρος φασίν ένιοι εις δύο διαιρείσθαι
επιστήμας, εις ρητορικήν
και διαλεκτικήν... διαλεκτικήν
του ορθώς διαλέγεσθαι περί των εν ερωτήσει και αποκρίσει λόγων...επιστήμην
αληθών και ψευδών και ουδετέρων." Το χωρίο αυτό αντιμετωπίζει την
Διαλεκτική ως την επιστήμη του σωστού διαλόγου στη βάση των ερωταπαντήσεων,
αλλά και ως την επιστήμη που πραγματεύεται την αλήθεια, το ψεύδος και τα
ενδιάμεσα στάδια. Επομένως, η στωική φιλοσοφία απέδιδε στην Διαλεκτική τόσο το
νόημα που είχε στον πλατωνικό Κρατύλο, όσο και την έννοια της εν στενή εννοία λογικής.
Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΝΤ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
Η μεσαιωνική φιλοσοφία χρησιμοποίησε κατά κόρον τα διαλεκτικά
επιχειρήματα στην έρευνα των αντικειμένων του ενδιαφέροντός της, κατά τρόπον
εντελώς σχολαστικό και ανούσιο για τα σύγχρονα δεδομένα. Η επιτυχία της
Διαλεκτικής κατά την περίοδο αυτή οφείλεται στην ικανότητα των διαλεκτικών
επιχειρημάτων να δίνουν κάποιες απαντήσεις σε μια περίοδο όπου η επιστημονική
προσπάθεια δεν βρισκόταν σε δημιουργική έξαρση και δέσποζαν οι αυθεντίες του
παρελθόντος. Ο αντίκτυπος της εφαρμογής της Διαλεκτικής επί αιώνες εμφανίζεται
με ιδιάζοντα τρόπο στα φιλοσοφικά πονήματα του Κant.
Ο Κant διαιρούσε την Γενική Λογική σε
Αναλυτική και Διαλεκτική {σελ. 66}. Η γενική λογική είναι πάντοτε μία λογική
της φαινομενικότητας, δηλαδή διαλεκτική. Ο Κant
παραδέχεται {σελ. 479} ότι οι διαλεκτικοί ισχυρισμοί του καθαρού λόγου
επιδιώκουν να μας οδηγήσουν πέρα από το πεδίο της δυνατής εμπειρίας και ως εκ
τούτου είναι απατηλοί. Αλλά ο ανθρώπινος λόγος έχει την τάση να ξεφεύγει από τα
όρια και οι υπερβατικές ιδέες τού είναι τελείως φυσικές.
Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΜΕ ΤΟΝ HEGEL
Ο Hegel είναι ο φιλόσοφος που στις αρχές
του 19ου αιώνα αναζωογόνησε την Διαλεκτική και την απομάκρυνε οριστικώς από το
σχολαστικό παρελθόν της, κάτι που πρώτος είχε πετύχει ο Descartes.
Επηρεάσθηκε από τους πλατωνικούς διαλόγους Παρμενίδης,
Σοφιστής και Φίληβος,
αλλά κυρίως από τον Ηράκλειτο, ο οποίος πίστευε ότι "πάντα κατ' έριν γίνεσθαι"
και "τα πάντα ρει". Ο Hegel πίστευε ότι η φιλοσοφία έπρεπε να τοποθετηθεί με
θετικό τρόπο απέναντι στη ζωή, η οποία, όπως παρατηρεί ο Chatelet
{Γ' σελ.73}, "...είναι το σύνολο των ανθρώπινων ενεργειών μέσα στην
επώδυνη και επινοητική πραγματικότητά τους... "
Ο Χ. Θεοδωρίδης {σελ.287 επ.}
σημειώνει ότι κατά τον Hegel "η διαλεκτική είναι ένας τρόπος που αντικρίζουμε την
πραγματικότητα, διαφορετικός απ' εκείνον που την αντικρίζει η τυπική λογική.
Στη φύση, στην πραγματικότητα γενικά, όλα είναι κίνηση κι αλλαγή. Την ίδια
στιγμή μία κατάσταση είναι και δεν είναι η ίδια..." Και παρακάτω
υπογραμμίζει ως προς την τυπική λογική ότι ισχύει "...για τις έννοιες, για
τα κατασκευάσματα του νου, στην ειδολογική τους μάλιστα σημασία..."
Ενώ στην πραγματικότητα "...δεν είναι
τίποτα σταθερό, καρφωμένο και ακίνητο, παρά όλα τρέχουν και αλλάζουν... Η
αυστηρή εμμονή στον νόμο της αντίφασης θα μας ανάγκαζε να αρνηθούμε την κίνηση,
όπως το έκανε ο ελεάτης Ζήνων... Αν όμως βάλουμε την
κίνηση για προϋπόθεση...πρέπει να παραδεχθούμε πως είναι λογική η αντίφαση {La logique de
la contradiction}"
Κατά τον Hegel βασικός νόμος του νου {και
της φύσεως} είναι η αυθόρμητη και ατέλειωτη κίνηση της έννοιας, η οποία
πραγματοποιείται στη βάση των αντιθέσεων. Ισχύει το ακόλουθο διαλεκτικό σχήμα:
ΘΕΣΗ - ΑΝΤΙΘΕΣΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ
Το σχήμα του HEGEL μοιάζει με εκείνο του
Πρόκλου {5ος αιώνας}:
ΜΟΝΗ - ΠΡΟΟΔΟΣ - ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ
Το σχήμα του Πρόκλου είναι ο γενικός νόμος, στη βάση του οποίου
εξελίσσονται όλα τα όντα. Η πρώτη πηγή της αναπτύξεώς τους είναι το υψωμένο
πάνω από κάθε ον και γνώση πρώτο ον. Όμως το σχήμα του Hegel
στηρίζεται στις αντιθέσεις της έννοιας. Για παράδειγμα, όπως σημειώνει ο Chatelet {Γ', σελ.87},
"...να σκέφτεσαι, να ονομάζεις το Είναι, σημαίνει συνάμα να σκέφτεσαι το
μηδέν. Και ταυτόχρονα σημαίνει να σκέφτεσαι την κίνηση, που μπορεί να είναι
απροσδιόριστη και που παραπέμπει από το ένα αντίθετο στο άλλο...όταν
σκεφτόμαστε σταθερά την αναγκαία και ανταγωνιστική συμπαρουσία
του Είναι και του Μηδενός, εκείνο που σκεφτόμαστε είναι το γίγνεσθαι... "
Πρόκειται για την ανάλυση της κινήσεως της συνειδήσεως όταν
αναλογίζεται επισταμένως το αντικείμενό της και όχι για την εκ των έξω επιβολή
κάποιας μεθόδου. Το βασικό στοιχείο για τον φιλόσοφο είναι το απόλυτο πνεύμα, η
απόλυτη ιδέα. Ο Hegel, επαναφέροντας τα δυναμικά
στοιχεία της ύστερης πλατωνικής διαλεκτικής σε συνδυασμό με τις ηρακλείτειες
απόψεις περί διαρκούς γίγνεσθαι, στηριζόμενος σε μία παραλλαγή ενός, τηρουμένων
των αναλογιών, αναλόγου σχήματος του Πρόκλου, προσπαθώντας να ανακεφαλαιώσει
όλη την δυτική φιλοσοφία, ώστε να της δώσει μία οριστική μορφή, πραγματοποίησε
μία σημαντική τομή στην ιστορία της Διαλεκτικής. Όλοι οι μεταγενέστεροι
διαλεκτικοί ήταν αναγκασμένοι να αναφέρονται κατά βάσιν
σ' αυτόν και πρώτοι επιχείρησαν να τον υπερβούν με επιτυχία, οι Marx και Engels.
Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ
Τα κείμενα του Hegel είναι εν πολλοίς
δυσνόητα. Το γεγονός αυτό, μαζί με τον παράγοντα της απομακρύνσεως του
φιλοσόφου από την εμπειρία, οδήγησαν σε πολλές παρανοήσεις και, κάποιες
στιγμές, σε δυσφήμηση της εγελιανής φιλοσοφίας. Η
κατάσταση αυτή θα ευνοούσε την επιτυχία των φιλοσόφων εκείνων, που θα
επεσήμαιναν εγκαίρως τις αδυναμίες του εγελιανού
συστήματος και θα ήταν σε θέση να παρουσιάσουν μία διαφορετική αλλά
ολοκληρωμένη αντιπρόταση. Τον ρόλο αυτόν έφεραν σε πέρας, με μερική επιτυχία
{ενός αιώνα} οι ιδρυτές του διαλεκτικού υλισμού.
Οι Marx
και Engels χρησιμοποίησαν την διαλεκτική μέθοδο του
Εγέλου κάτω από ένα βελτιωμένο υλιστικό πλαίσιο. Απέφυγαν έτσι, τόσο τις
αφόρητες μονομέρειες των μηχανιστών υλιστών της
εποχής τους, όσο και τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα της εγελιανής
φιλοσοφίας. Αναποδογύρισαν την εγελιανή φιλοσοφία,
όπως έλεγαν οι ίδιοι, και την έβαλαν με τα πόδια κάτω, ενώ προηγουμένως η
φιλοσοφία στηριζόταν ανάποδα! Διέκριναν γρήγορα τον επαναστατικό χαρακτήρα της εγελιανής διαλεκτικής, σε αντιδιαστολή με τον βαρύ
μεταφυσικό μανδύα της, και την χρησιμοποίησαν για να προωθήσουν
αποτελεσματικότερα τις κοινωνικοπολιτικές τους επιδιώξεις.
Όπως παρατηρεί ο George Politzer {σελ. 173}, "Κάθε πράγμα είναι μία ενότητα των
αντιθέτων...Για την διαλεκτική κάθε πράγμα είναι ταυτόχρονα αυτό το ίδιο το
πράγμα και το αντίθετό του..."
Κατά τον Engels υπάρχουν οι ακόλουθοι
Διαλεκτικοί Νόμοι:
ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ - ΑΜΟΙΒΑΙΑ ΔΡΑΣΗ -
ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ -
ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ
ΣΕ ΠΟΙΟΤΗΤΑ
Η διαλεκτική εξέλιξη προχωρά με το τριπλό σχήμα:
ΘΕΣΗ - ΑΡΝΗΣΗ - ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ
Ο μαρξισμός θεωρεί ότι ο βασικός παράγοντας, ο οποίος καθορίζει την
κοινωνική πραγματικότητα, είναι ο οικονομικός και όλοι οι άλλοι, σε τελευταία
ανάλυση απορρέουν από εκείνον, διατηρώντας όμως την σχετική τους αυτονομία {πρβλ. Πουλαντζά, Γ' σελ.193 επ.}.
Ο μαρξισμός υποθέτει ότι η αντίθεση μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών
σχέσεων είναι ο κινητήριος μοχλός της ίδιας της ιστορίας {ιστορικός υλισμός}.
Η ΥΠΕΡΟΛΙΣΤΙΚΗ
ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
Από τον καιρό της θεμελιώσεως της μαρξιστικής διαλεκτικής, όλη
σχεδόν η διαλεκτική σκέψη έγινε συνώνυμη με την μαρξιστικής αποκλίσεως
αντίληψη. Η επίδραση μάλιστα αυτής της φιλοσοφίας έφθασε στο σημείο -κάτι πρωτόφαντο
στην ιστορία- της πρακτικής εφαρμογής της μετά από καθεστωτικές αλλαγές σε
πολλές χώρες κατά τον 20ό αιώνα. Τα νέα όμως μαρξιστικής κατευθύνσεως πολιτικά
συστήματα δεν κατόρθωσαν να ανταγωνιστούν με επιτυχία τα αντίπαλα πολιτικά
συστήματα και, όσον αφορά τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, κατέρρευσαν περί το
1990. Φαίνεται ότι το ιδεολογικό σύστημα του μαρξισμού είχε ρωγμές.
Αποδεικνύεται ότι ουσιαστικός παράγοντας της ιδεολογικής και πρακτικής
επιτυχίας των μαρξιστικών καθεστώτων ήταν κάποια λανθασμένα φιλοσοφικά
στοιχεία, τα οποία ο διαλεκτικός υλισμός παρέλαβε από τον εγελιανισμό. Το
ουσιαστικότερο σφάλμα έγκειται στην χρήση της έννοιας της αντιθέσεως. Δεν είναι
δυνατή η υπέρβαση των αντιθέσεων δια της συνθέσεως, διότι η ύπαρξη των
αντιθέσεων ακριβώς σημαίνει ότι κάποιο τμήμα της επιδιωκόμενης συνθέσεως θα
επιβληθεί, τελικώς, επί του άλλου.
Η λύση στο πρόβλημα που
δημιουργεί η αναγνώριση αντιθέσεων και η μέσω αυτών προσπάθεια συνθετικής
υπερβάσεως των προβλημάτων, που η αντίθεσή τους δημιουργεί, δεν μπορεί, για να
μην είναι αντιφατική, να μην απορρίπτει εκ των προτέρων την ύπαρξη αντιθέσεων
μέσα στα πράγματα. Εδώ έρχεται ένα νέο φιλοσοφικό σύστημα, ο Υπερολισμός, ο
οποίος παραδέχεται έναν γενικό νόμο-αξίωμα, απ' όπου ερμηνεύονται και
ενοποιούνται τα διάφορα συστήματα αναφοράς.
Ο γενικός αυτός νόμος έχει ως εξής:
"Η ενιαία πραγματικότητα κινείται ταυτόχρονα προς διαφορετικές
και συνυπαρκτές κατευθύνσεις {που δίνουν την πλαστή
εικόνα των αντιθέσεων}."
Για τον Υπερολισμό
"...δεν υπάρχει μία μόνο αλήθεια, αλλά ενδεχομένως πολλές ταυτόχρονα.
Κανείς δεν είναι κάτοχος της μίας και μόνης αλήθειας γιατί η αλήθεια
παρουσιάζεται σε πολλές διαστάσεις. Εκείνο που υπάρχει είναι η αδιάκοπη
αλληλεπίδραση των υλικών συνθηκών της ζωής με τις ιδέες που έχει ο άνθρωπος
μέσα στο μυαλό του. [Για τον Υπερολισμό όρα 10 ].
Ο Υπερολισμός
περιλαμβάνει 3 υπερολιστικά διαλεκτικά θεωρήματα ως
προς την κίνηση της φύσεως, της κοινωνίας και της σκέψεως:
ΦΥΣΗ. Μεταβολή ποσότητας σε
ποιότητα.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Δυνατότητα
καθορισμού της συνείδησης από εξωτερικές συνθήκες και όρους με ταυτόχρονη
αλληλεπίδραση και δυνατότητα επηρεασμού των υλικών συνθηκών από τις ιδέες και
τη συνείδηση. Δεν υπάρχει βασικό επίπεδο, διότι η αλληλεπίδραση είναι
γενικευμένη και πολύπλοκη.
ΣΚΕΨΗ. Η συνείδηση υπάρχει με
2 τρόπους: Ετεροκαθοριζόμενη και Αυτοκαθοριζόμενη.
Οι δυνατότητες αυτοκαθορισμού της συνειδήσεως προσδιορίζονται ως εξής:
α} ΑΥΤΟΥΠΕΡΒΑΣΗ
[ποσοτικός εμπλουτισμός - ποιοτικό άλμα]
Πρόκειται για την δυνατότητα αυτοκαθορισμού, όταν η συνείδηση κατορθώνει, στη βάση ενός
ποσοτικού εμπλουτισμού της με δεδομένα, να πετύχει ένα ποιοτικό άλμα και να
θέσει εαυτήν σε ένα νέο επίπεδο προσωρινής
"ελευθερίας" από τους εξωτερικούς προσδιορισμούς.
β} ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ
[επιφανειακή-βιωματική-ενσωμάτωση].
Πρόκειται για την δυνατότητα
ελευθερίας που προσδίδει στην συνείδηση η κατανόηση του ότι δεν υπάρχει
αντικειμενικό και θεμελιώδες νόημα στον κόσμο. Τα 3 στάδια της κατανοήσεως του
παραλόγου συνιστούν μία σειρά δυνατοτήτων μεγαλύτερης ελευθερίας, αλλά δεν είναι
απαλλαγμένα από διάφορα προβλήματα.
γ} ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗΣ ΚΑΙ
ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ
Οι έννοιες αυτές σχετίζονται
με την έννοια της αλήθειας. Η Ανακάλυψη νοείται ως η ενεργητική διάθεση και
προσπάθεια επισημάνσεώς της, ενώ ως Αποκάλυψη νοείται η παθητική στάση. Οι
έννοιες αυτές σε ανάποδα δίπολα συνιστούν τις συνυπαρκτές
κατευθύνσεις μίας σπουδαίας δυνατότητας αυτοκαθορισμού,
η οποία συναντάται κυρίως κατά τις στιγμές της πνευματικής και καλλιτεχνικής
δημιουργίας.
Κατά τον Δεσποτόπουλο {σελ.32]
"...στο πεδίο της ηθικής...τραγική
αδυναμία...ο άνθρωπος δεν διαθέτει σε βαθμό πανεπάρκειας
ούτε αποκαλυπτική αισθαντικότητα ούτε ανακαλυπτική
διορατικότητα για τις προς αυτές σύστοιχες δυνατότητες."
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Από την ενδεικτική αυτή εξιστόρηση της πορείας της διαλεκτικής
μεθόδου προέκυψε η γονιμότητα της Διαλεκτικής, στις διάφορες μορφές της. Ακόμα
και σήμερα, εποχή καταπληκτικών επιστημονικών ανακαλύψεων, η διαλεκτική μέθοδος
εξακολουθεί να δίνει αποτελέσματα χρήσιμα από πρακτική άποψη. Η σύγχρονη φιλοσοφική
συνείδηση οφείλει να συνεχίσει να αξιοποιεί τον κληροδοτημένο πλούτο της
προγενέστερης διανοήσεως, ώστε ακόμα και αν δεν συμφωνεί με το γράμμα της
πλατωνικής φιλοσοφίας, να συμφωνεί με το πνεύμα της: Αέναη προσπάθεια για
προσέγγιση της ορθότητας!
ΟΛΩΣ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Τα στερεότυπα των αρχαίων
κειμένων για τους αναφερόμενους αρχαίους φιλοσόφους και τα γνωστά συγγράμματα
των αναφερομένων φιλοσόφων.
2. Burnet
J. "Η αυγή της ελληνικής φιλοσοφίας", Αναγνωστίδης.
3. "Η Φιλοσοφία",
Τόμοι Α, Β και Γ, με την επιμέλεια του Francois Chatelet. [Συμμετοχή Jean Bernhard].
4. Δεσποτόπουλος Κων/νος
"Φιλοσοφία και Διαλεκτική", Βανιάς, 1990.
5. Kant
Immanuel "Κριτική του Καθαρού Λόγου", Αναγνωστίδης.
6. Μιχαηλίδης Π. Κων/νος
"Οι Προσωκρατικοί", Imago.
7. Θεοδωρίδης Χαράλαμπος
"Εισαγωγή στη Φιλοσοφία", Κολλάρος-ΕΣΤΙΑ,1955.
8. Κούτρας Δημήτριος "Η
δικαιοδοσία και τα όρια της παραγωγής στην επιστήμη κατά τον Αριστοτέλη",
ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, Τεύχος Ιουνίου 1990 και "Θέματα
Φιλοσοφίας", Αθήνα 1991.
9. Politzer
George "Στοιχειώδεις Αρχές της Φιλοσοφίας",
Αναγνωστίδης.
10. Ρέλλος Μιχαήλ "Το
Ταξίδι της Γνώσης - Η Θεωρία του Ολισμού", Αθήνα 1986 και
11. "Υπερολισμός", Αθήνα 1987.
12. Russell Bertrand "A HISTORY OF THE WESTERN PHILOSOPHY",
Simon and Schuster,1945.
13. Ζeller
Eduard - Nestle Wilhelm "Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας ",
βιβλιοπωλείο Εστίας, 1980.
ENGLISH SUMMARY:
THE EVOLUTION OF
THE DIALECTIC METHOD
Τhis
article refers to the history of the dialectic method from Zeno, Plato,
Aristotle to Kant, Hegel, marxism and hyperolism. Τhe final result
is that the philosophy of hyperolism creates new perspectives for dialectic
thought by presupposing that antitheses do not exist in reality. There exists
the following general law of thought, nature and society:
The unified reality moves simultaneously towards different and
co-existing directions.
Για επικοινωνία με τον συγγραφέα του άρθρου Μιχάλη Δ. Ρέλλο στείλτε μήνυμα στην διεύθυνση: mrellos@rellos.com
©Μιχάλης Δ. Ρέλλος, 1998